+994512060920
Proqramlaşdırma dünyasında tez-tez təkrarlanan məşhur bir söz var: "Kompüterin başa düşdüyü kodu hər kəs yaza bilər. Yaxşı proqramçılar isə insanın başa düşdüyü kodu yazır." (Martin Fowler). Bəs bu nə deməkdir? Çox vaxt developerlər layihə tələblərini yerinə yetirmək üçün "tələsik" kod yazırlar. Kod işləyir, testdən keçir və layihə təhvil verilir. Bəs 6 ay sonra nə baş verir? Həmin koda yeni bir funksiya əlavə etmək lazım gəldikdə, nəinki yeni developer, heç kodun müəllifi də orada nə baş verdiyini anlaya bilmir.
Buna "Texniki Borc" (Technical Debt) deyilir. Bu, proqram təminatının ən böyük xərclərindən biridir. Məhz bu səbəbdən Robert C. Martin ("Uncle Bob") tərəfindən populyarlaşdırılan "Təmiz Kod" (Clean Code) fəlsəfəsi sadəcə bir tövsiyə deyil, müasir proqramlaşdırmanın zərurətidir.
"Kirli Kod" (Dirty Code) Nədir və Niyə Sizin Düşməninizdir?
"Kirli Kod" (və ya "Spagetti Kod") işləyən, lakin anlaşılması və idarə edilməsi (maintainability) qeyri-mümkün olan koddur. Bu kodun əsas xüsusiyyətləri:
- Anlaşılmazdır: Dəyişənlərin (variable) və funksiyaların adları heç bir məna ifadə etmir (məsələn, a, b, int x, function processData()).
- Mürəkkəbdir: Bir funksiya eyni anda 10 fərqli işi görür, yüzlərlə sətirdən ibarətdir.
- Təkrarlarla Doludur: Eyni kod bloku layihənin 5 fərqli yerində kopyalanıb yapışdırılıb (copy-paste).
- Qırılğandır (Fragile): Bir yeri düzəldəndə, başqa iki yer xarab olur, çünki hər şey bir-birinə həddən artıq bağlıdır.
Nəticə? Yeni developerin komandaya adaptasiyası aylar çəkir, kiçik bir dəyişiklik etmək həftələr alır və "bug" (səhv) sayı aramsız olaraq artır. Bu, birbaşa olaraq biznesin pul və vaxt itirməsi deməkdir.
Təmiz Kod Nədir? İdarəedilməsi Asan Kodun Xüsusiyyətləri
Təmiz Kod, adından da göründüyü kimi, səliqəlidir. O, yazıldığı dildən asılı olmayaraq, sanki yaxşı yazılmış bir hekayə kimi "oxunur". Komandaya yeni qoşulan bir developer belə koda baxdıqda, nəyin harada baş verdiyini minimum səylə başa düşə bilməlidir.
Təmiz Kodun əsas məqsədi idarəolunma (maintainability) və oxunaqlıqdır (readability).
Əsas Təmiz Kod Prinsipləri (Praktikada)
Kodunuzu "təmiz" etmək üçün riayət edə biləcəyiniz yüzlərlə prinsip var, lakin ən vacibləri bunlardır:
1. Mənalı və Təsviredici Adlandırma (Meaningful Names)
Bu, Təmiz Kodun qızıl qaydasıdır. Dəyişənlərin, funksiyaların və klassların adları onların nə işə yaradığını açıq şəkildə bildirməlidir.
Pis Kod: int d; // kecen gunlerin sayi (Şərh yazmağa məcbur qalırsınızsa, ad pisdir)
Təmiz Kod: int kecenGunlerinSayi; və ya int daysSinceLastModification;
2. DRY (Don't Repeat Yourself) - Özünü Təkrarlama
Proqramlaşdırmanın əsas prinsiplərindən biridir. Əgər eyni məntiqi və ya kod parçasını bir neçə yerdə təkrarlayırsınızsa, bu gələcəkdə böyük problem yaradacaq. Həmin kodu bir mərkəzi funksiyaya çıxarmaq lazımdır. Beləliklə, bir dəyişiklik lazım olduqda, yalnız bir yeri düzəltmək kifayət edəcək.
3. Funksiyalar Yalnız Bir İş Görməlidir (Single Responsibility)
Bir funksiya nə qədər qısa və fokuslu olarsa, o qədər yaxşıdır. Əgər funksiyanız "istifadəçini yoxlayır, məlumatı bazaya yazır, e-poçt göndərir VƏ hesabat yaradırsa", deməli, bu funksiya ən az 4 fərqli funksiyaya bölünməlidir. Funksiyanın adı onun gördüyü yeganə işi təsvir etməlidir (məsələn, SendWelcomeEmail()).
4. Şərhlər Yox, Özünü İzah Edən Kod
Təcrübəli developerlər şərhlərdən mümkün qədər qaçmağa çalışır. Çünki şərhlər çox vaxt köhnəlir, kod dəyişir amma şərh unudulur və bu, daha böyük çaşqınlıq yaradır. Kodunuz o qədər aydın və oxunaqlı olmalıdır ki, (yuxarıdakı adlandırma və funksiya qaydaları ilə) şərhə ehtiyac qalmasın.
Şərhlərdən yalnız mürəkkəb biznes məntiqini və ya niyə "qəribə" bir həll seçdiyinizi izah etmək üçün istifadə edin, kodun nə etdiyini izah etmək üçün yox.
Təmiz Kod Niyə Birbaşa Biznes Uğurudur?
Təmiz Kod yazmaq başlanğıcda bir az daha çox vaxt apara bilər, lakin bu, qısa müddətdə öz bəhrəsini verən bir investisiyadır. Statistikaya görə, proqram təminatının ümumi xərclərinin 80%-i onun idarə edilməsinə (maintenance), yəni sonradan edilən dəyişikliklərə və səhvlərin düzəldilməsinə sərf olunur.
Təmiz Kod yazmaq:
- Xərcləri Azaldır: Səhvləri (bug) tapmaq və düzəltmək qat-qat asanlaşır.
- Sürəti Artırır: Yeni funksiyaları layihəyə əlavə etmək daha az vaxt aparır.
- Komandanı Gücləndirir: Yeni developerlərin adaptasiya (onboarding) prosesi sürətlənir.
- Keyfiyyəti Yüksəldir: Daha stabil, etibarlı və təhlükəsiz proqram təminatı yaradır.
Crocusoft olaraq biz, inkişaf etdirdiyimiz bütün fərdi proqram təminatı və ERP/CRM həllərində Təmiz Kod prinsiplərinə riayət etməyi peşəkar fəaliyyətimizin əsası sayırıq. Çünki bilirik ki, "işləyən" kod kifayət deyil; müştərilərimizin gələcək ehtiyaclarına da cavab verə bilən idarəedilməsi asan və keyfiyyətli kod təqdim etmək bizim əsas borcumuzdur.
Təmiz Kod Haqqında Tez-tez Verilən Suallar (FAQ)
1. Clean Code yazmaq layihəni ləngidir?
Qısa müddətdə (ilkin yazılma mərhələsində) bir qədər əlavə vaxt tələb edə bilər. Lakin uzun müddətdə (bütün layihənin ömrü boyu) səhvlərin düzəldilməsi və yeni funksiyaların əlavə olunması proseslərini kəskin şəkildə sürətləndirərək qat-qat çox vaxt qazandırır.
2. "Texniki Borc" (Technical Debt) nədir?
Texniki Borc, bu gün vaxt qazanmaq üçün seçilən asan, lakin "kirli" kod həllinin gələcəkdə yaradacağı əlavə iş yükü və xərcləridir. Bu borc "faizlə" böyüyür və nə vaxtsa mütləq ödənilməlidir (kodu yenidən yazmaqla).
3. Ən vacib Təmiz Kod prinsipi hansıdır?
Bir çox təcrübəli developer ən vacib prinsip kimi "Oxunaqlıq" və "Mənalı Adlandırma"nı qeyd edir. Çünki kod ilk növbədə insanlar üçün yazılmalıdır. Əgər kodu başa düşmək mümkün deyilsə, onu idarə etmək, düzəltmək və ya genişləndirmək də qeyri-mümkün olacaq.
