Proqram Təminatı Nədir?

Müasir dövrdə texnologiya dedikdə ağlımıza gələn ilk anlayışlardan biri proqram təminatı və onun yaratdığı imkanlardır. Həyatımızın hər anında, səhər zəngli saatın çalmasından gecə yatarkən izlədiyimiz filmlərə qədər hər şeyin arxasında mürəkkəb kodlar, yəni proqram təminatı dayanır. Bəs əslində proqram təminatı nədir və niyə bəşəriyyət üçün bu qədər əhəmiyyətlidir? Sadə dillə desək, proqram təminatı kompüterlərin və digər ağıllı cihazların işləməsi üçün onlara verilən təlimatlar toplusudur. Donanım (hardware) fiziki hissədirsə, proqram təminatı həmin fiziki hissəyə "ruh" verən, onu idarə edən beyindir. Bu məqalədə biz proqram təminatı anlayışını ən xırda detallarına qədər analiz edəcək, onun biznesə, təhsilə və gündəlik həyata təsirlərindən danışacağıq.

Proqram Təminatının Tarixi və Təkamülü

Proqram təminatı anlayışı kompüterlərin yaranması ilə paralel inkişaf etmişdir. İlk dövrlərdə proqram təminatı sadəcə riyazi hesablamalar aparmaq üçün istifadə edilən bəsit əmrlərdən ibarət idi. Lakin zaman keçdikcə proqram təminatı sənayesi nəhəng bir ekosistemə çevrildi. 1950-ci illərdə yaranan ilk əməliyyat sistemləri müasir proqram təminatı mühəndisliyinin təməlini qoydu. O vaxtdan bəri proqram təminatı sadəcə alimlər üçün deyil, hər kəs üçün əlçatan bir vasitəyə çevrilib. Bu gün qlobal iqtisadiyyatın böyük bir hissəsi məhz proqram təminatı istehsalı və xidmətləri üzərində qurulub.

Proqram Təminatının Əsas Növləri

Texnologiya dünyasında proqram təminatı funksionallığına görə bir neçə əsas kateqoriyaya bölünür. Hər bir kateqoriya fərqli məqsədlərə xidmət etsə də, hamısı ümumi proqram təminatı ekosisteminin bir hissəsidir.

Sistem Proqram Təminatı (System Software): Bu növ proqram təminatı kompüterin donanım hissəsi ilə istifadəçi tətbiqləri arasında körpü rolunu oynayır. Əməliyyat sistemləri (Windows, macOS, Linux) sistem proqram təminatı üçün ən bariz nümunədir. Sistem proqram təminatı olmadan kompüterin işləməsi mümkün deyil, çünki o, yaddaşı, prosessoru və digər resursları idarə edir.

Tətbiqi Proqram Təminatı (Application Software): Gündəlik istifadə etdiyimiz proqramların əksəriyyəti bu qrupa aiddir. Mətn redaktorları, veb brauzerlər, qrafik dizayn alətləri tətbiqi proqram təminatı nümunələridir. İnsanlar proqram təminatı dedikdə adətən məhz bu kateqoriyanı nəzərdə tuturlar. Tətbiqi proqram təminatı konkret tapşırıqları yerinə yetirmək üçün dizayn edilir.

Zərərli Proqram Təminatı (Malware): Təəssüf ki, proqram təminatı hər zaman faydalı məqsədlər üçün istifadə olunmur. Viruslar, trojanlar və casus proqramlar zərərli proqram təminatı kateqoriyasına aiddir. Kibertəhlükəsizlik mütəxəssisləri bu cür zərərli proqram təminatı növləri ilə mübarizə aparmaq üçün qoruyucu sistemlər hazırlayırlar.

İnteqrasiya Olunmuş Proqram Təminatı (Embedded Software): Ağıllı soyuducular, avtomobillərin idarəetmə sistemləri və ya mikrodalğalı sobaların içərisində işləyən kodlar inteqrasiya olunmuş proqram təminatı adlanır. Bu növ proqram təminatı adətən istifadəçi tərəfindən birbaşa görünmür, lakin cihazın funksionallığı üçün həlledicidir.

Biznes Mühitində Proqram Təminatının Əhəmiyyəti

Müasir bizneslərin uğuru birbaşa olaraq istifadə etdikləri proqram təminatı həllərinin keyfiyyətindən asılıdır. İstər kiçik sahibkar, istərsə də nəhəng korporasiya olsun, düzgün seçilmiş proqram təminatı iş proseslərini sürətləndirir və gəlirləri artırır.

ERP (Müəssisə Resurslarının Planlaşdırılması) Sistemləri: Şirkətlər bütün resurslarını idarə etmək üçün ERP tipli proqram təminatı istifadə edirlər. Bu proqram təminatı maliyyə, insan resursları və anbar idarəçiliyini vahid mərkəzdə birləşdirir.

CRM (Müştəri Münasibətlərinin İdarə Edilməsi): Müştərilərlə əlaqələri qorumaq üçün CRM proqram təminatı əvəzsizdir. Bu proqram təminatı satışları izləməyə və müştəri məmnuniyyətini artırmağa kömək edir.

Avtomatlaşdırma Vasitələri: Təkrarlanan tapşırıqları insan amilini azaltmaqla yerinə yetirmək üçün avtomatlaşdırma proqram təminatı tətbiq edilir. Bu, işçilərin daha yaradıcı işlərə vaxt ayırmasına şərait yaradır. Biznes sahibləri başa düşürlər ki, keyfiyyətli proqram təminatı xərc deyil, gələcəyə yatırılan investisiyadır.

Proqram Təminatı Mühəndisliyi və Hazırlanma Prosesi

Keyfiyyətli bir proqram təminatı yaratmaq uzun və zəhmət tələb edən bir prosesdir. Bu prosesə proqram təminatı mühəndisliyi deyilir. Peşəkar proqram təminatı şirkətləri məhsulu hazırlayarkən SDLC (Software Development Life Cycle) adlı dövriyyədən istifadə edirlər.

Proqram təminatı hazırlanma mərhələləri aşağıdakılardır:

• Tələblərin Analizi: Müştərinin hansı növ proqram təminatı istədiyi müəyyənləşdirilir.
• Dizayn: Proqram təminatı arxitekturası və interfeysi planlaşdırılır.
• Kodlaşdırma: Proqramçılar müxtəlif dillərdən istifadə edərək proqram təminatı kodlarını yazırlar.
• Testləmə: Hazırlanan proqram təminatı səhvlərdən təmizlənmək üçün test edilir. Keyfiyyətli proqram təminatı mütləq şəkildə dərin test mərhələsindən keçməlidir.
• İstismara Vermə və Baxım: Proqram təminatı istifadəçilərə təqdim edilir və mütəmadi olaraq yenilənir.

Əgər bu mərhələlərdən hər hansı biri düzgün yerinə yetirilməzsə, yekun proqram təminatı uğursuz ola bilər və istifadəçilərin tələblərini ödəyə bilməz.

Süni İntellekt və Proqram Təminatının Gələcəyi

Son illərdə süni intellekt (AI) texnologiyalarının inkişafı proqram təminatı sektorunda inqilab yaratmışdır. Artıq proqram təminatı sadəcə əmrləri yerinə yetirmir, həm də öyrənir və qərar verir. Süni intellekt dəstəkli proqram təminatı məlumatları analiz edərək gələcək tendensiyaları proqnozlaşdıra bilir.Gələcəyin proqram təminatı daha çox "bulud" əsaslı olacaq. SaaS (Software as a Service) modeli sayəsində istifadəçilər proqram təminatı məhsullarını kompüterlərinə yükləmədən birbaşa internet üzərindən istifadə edə bilirlər. Bu, proqram təminatı bazarını daha dinamik və əlçatan edir. Həmçinin, blokçeyn texnologiyası da proqram təminatı təhlükəsizliyində yeni standartlar müəyyən edir.

Açıq Mənbə Kodlu və Qapalı Kodlu Proqram Təminatı

Dünyada proqram təminatı iki əsas lisenziya növünə bölünür: Açıq mənbəli (Open Source) və Qapalı mənbəli (Closed Source).

1.Açıq Mənbəli Proqram Təminatı: Bu növ proqram təminatı hər kəs üçün açıqdır və istifadəçilər kodu dəyişdirə, inkişaf etdirə bilərlər. Linux və Android açıq mənbəli proqram təminatı nümunələridir. Bu yanaşma proqram təminatı cəmiyyətinin kollektiv inkişafına təkan verir.

2.Qapalı Mənbəli Proqram Təminatı: Microsoft Office və ya Adobe Photoshop kimi məhsullar qapalı proqram təminatı sayılır. Burada istifadəçi proqram təminatı kodlarına müdaxilə edə bilməz, sadəcə istifadə edə bilər. Kommersiya baxımından bir çox şirkətlər qapalı proqram təminatı modelinə üstünlük verirlər.

Hər iki modelin öz üstünlükləri var, lakin son illərdə açıq mənbəli proqram təminatı həllərinə maraq xeyli artmışdır.

Proqram Təminatı Sahəsində Karyera İmkanları

Gənclər üçün proqram təminatı sektoru ən perspektivli karyera yollarından biridir. Proqram təminatı mühəndisi, sistem administratoru, tester və ya layihə meneceri kimi vəzifələrə tələbat hər gün artır. Yaxşı bir proqram təminatı mütəxəssisi olmaq üçün alqoritmik düşüncə qabiliyyəti və davamlı öyrənmə həvəsi vacibdir.

Universitetlərdə tədris olunan kompüter elmləri fakültələri tələbələrə proqram təminatı yaradılmasının əsaslarını öyrədir. Lakin proqram təminatı sahəsi o qədər sürətlə dəyişir ki, mütəxəssislər öz üzərlərində daim işləməlidirlər. Azərbaycanda da proqram təminatı bazarı sürətlə böyüyür və yerli şirkətlər qlobal bazara çıxmağa çalışırlar.

Proqram Təminatının Təhlükəsizliyi və Yenilənməsi

Bir çox istifadəçi proqram təminatı yeniləmələrinə (update) əhəmiyyət vermir, lakin bu, böyük bir səhvdir. Yeniləmələr proqram təminatı daxilindəki təhlükəsizlik boşluqlarını aradan qaldırır və performansı artırır. Köhnəlmiş proqram təminatı kiber cinayətkarlar üçün asan hədəfdir.Şirkətlər proqram təminatı təhlükəsizliyinə milyonlarla dollar vəsait xərcləyirlər. Çünki bir proqram təminatı sisteminin sındırılması həm maddi itkiyə, həm də şirkətin nüfuzuna zərbə vura bilər. Ona görə də, istifadə etdiyiniz hər bir proqram təminatı lisenziyalı və güncəl olmalıdır. Pirat proqram təminatı istifadə etmək həm qanunsuzdur, həm də kompüterinizə zərər verə bilər.

Mobil Proqram Təminatı və Onun Yüksəlişi

Son onillikdə mobil cihazların yayılması ilə proqram təminatı sənayesi istiqamətini dəyişdi. Artıq insanlar masaüstü proqram təminatı əvəzinə mobil tətbiqlərə üstünlük verirlər. Mobil proqram təminatı inkişafı (iOS və Android) hazırda ən gəlirli sahələrdən biridir.Mobil proqram təminatı istifadəçilərə hər yerdə əlçatanlıq təmin edir. Bank əməliyyatlarından tutmuş taksi sifarişinə qədər hər şey mobil proqram təminatı vasitəsilə həyata keçirilir. Bu trend gələcəkdə də davam edəcək və proqram təminatı tərtibatçıları diqqətlərini "mobile-first" (əvvəlcə mobil) strategiyasına yönəldəcəklər.

Nəticə

Yekun olaraq deyə bilərik ki, proqram təminatı müasir sivilizasiyanın ən böyük nailiyyətlərindən biridir. O, sadəcə kod sətirlərindən ibarət deyil, həyatımızı asanlaşdıran, biznesləri böyüdən və dünyanı birləşdirən bir qüvvədir. Proqram təminatı sahəsindəki yenilikləri izləmək və bu texnologiyalardan düzgün istifadə etmək hər kəs üçün vacibdir. Gələcək, daha ağıllı, daha sürətli və daha təhlükəsiz proqram təminatı həlləri üzərində qurulacaqdır. Biz də cəmiyyət olaraq bu proqram təminatı inqilabının bir hissəsi olmağa hazır olmalıyıq.