Sistem Proqram Təminatı Nədir?

Kompüter texnologiyasından danışarkən tez-tez "proqram təminatı" ifadəsini eşidirik, lakin onun daxili strukturu çox vaxt istifadəçilər üçün qaranlıq qalır. Əgər tətbiqi proqramlar (Word, Chrome, Instagram) bizim gündəlik işlərimizi görürsə, bütün bu proseslərin arxa fonunda dayanan və səssizcə işləyən nəhəng bir güc var: Sistem Proqram Təminatı.

Sadə dillə desək, sistem proqram təminatı kompüterin aparat hissələri (hardware) ilə istifadəçi arasında körpü rolunu oynayan və cihazın əsas funksiyalarını idarə edən təməl proqram növüdür. O, kompüterin daxili resurslarını – prosessoru, yaddaşı, disk qurğularını – idarə edərək, digər proqramların problemsiz işləməsi üçün sabit və etibarlı mühit yaradır. Başqa sözlə, o, kompüter sisteminin "onurğa sütunu" rolunu oynayır.

Sistem Proqram Təminatının Əsas Növləri

Sistem proqram təminatı vahid bir proqram deyil, bir neçə fərqli komponentin birləşməsindən ibarət mürəkkəb bir ekosistemdir. Bu ekosistemi üç əsas kateqoriyaya bölmək olar:

1. Əməliyyat Sistemi

Bu, sistem proqram təminatının ən vacib və ən geniş yayılmış növüdür. Əməliyyat sistemi istifadəçi ilə aparat arasında vizual və funksional interfeys yaradır. Kompüter yandırıldığı andan etibarən idarəetməni ələ alır və bütün prosesləri tənzimləyir.

Məşhur nümunələr:

• Windows: Dünyada ən çox istifadə olunan masaüstü ƏS.
• macOS: Apple kompüterləri üçün xüsusi hazırlanmış sistem.
• Linux: Açıq mənbə kodlu, əsasən serverlər və proqramçılar tərəfindən sevilən sistem.
• Android və iOS: Mobil cihazlar üçün dominant əməliyyat sistemləri.

2. Sürücülər

Kompüterinizə yeni bir printer, qrafik kartı və ya veb-kamera qoşduğunuzu düşünün. Əməliyyat sistemi bu cihazın nə olduğunu və necə işlədiyini bilmir. Burada köməyə sürücülər (drayverlər) gəlir. Bunlar spesifik aparat cihazlarının əməliyyat sistemi ilə düzgün "danışması" üçün yazılmış kiçik, lakin kritik proqramlardır.

3. Utilitlər

Kompüterin performansını qorumaq və optimallaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş köməkçi proqramlardır. Onlar sistemin "təmizlikçiləri" və "təmirçiləri" kimi fəaliyyət göstərirlər.

Nümunələr:

• Disk Cleanup: Lazımsız faylları silərək yaddaşı təmizləyir.
• WinRAR / 7-Zip: Faylların həcmini azaltmaq üçün arxivləşdirilməni təmin edir.
• Task Manager: Sistemdə gedən proseslərə nəzarət edir.

Sistem Proqram Təminatının Funksiyaları

Sistem proqram təminatı sadəcə bir vasitəçi deyil, o, kompüterin idarəetmə mərkəzidir. Onun əsas funksiyalarına aşağıdakılar daxildir:

• Resursların İdarə Olunması: Prosessorun gücünü və operativ yaddaşı (RAM) proqramlar arasında ədalətli bölüşdürür.
• Fayl Sisteminin Təşkili: Məlumatların diskdə necə saxlanılmasına, adlandırılmasına və qorunmasına nəzarət edir.
• Təhlükəsizlik: İstifadəçi girişlərini yoxlayır və icazəsiz müdaxilələrin qarşısını alır.
• İstifadəçi İnterfeysi: Əmr sətri və ya qrafik interfeys vasitəsilə insanın kompüteri rahat idarə etməsini təmin edir.

Niyə Vacibdir?

Sistem proqram təminatı olmadan kompüter sadəcə bahalı bir metal və plastik yığınıdır. O, aparat hissələrini canlandırır və onları vahid bir orqanizm kimi işləməyə məcbur edir. Ən bahalı oyunu və ya ən güclü brauzeri yükləsəniz belə, sistem proqram təminatı (məsələn, Windows və ya Android) olmadan bu tətbiqlərin heç biri işləyə bilməz. O, rəqəmsal dünyanın təməl daşıdır.