+994512060920
Süni intellekt bu gün texnologiyanın ən dinamik inkişaf edən sahələrindəndir və Large Language Models (LLM) – yəni Böyük Dil Modelləri – bu inqilabın mərkəzində dayanır.LLM nədir? Sadə dillə desək, bu modellər insan dilini anlamaq, məna əlaqələrini qurmaq və cavab yaratmaq qabiliyyətinə malik süni intellekt sistemləridir.ChatGPT, Gemini və Claude kimi tanınmış alətlər məhz bu texnologiya üzərində qurulub. Onlar artıq yalnız mətn yazmaq üçün deyil, analitika, tərcümə, kodlaşdırma və müştəri dəstəyi kimi müxtəlif sahələrdə tətbiq olunur.
Bu yazıda LLM texnologiyasının necə işlədiyini, transformer modellərinin mahiyyətini, öyrədilmə mərhələlərini və Azərbaycan bazarında bu texnologiyanın real tətbiqini sadə, anlaşılan dildə izah edirik.
LLM-lərin İş Prinsipi: Süni İntellekt Necə “Düşünür”?
LLM-lər maşın öyrənməsi (machine learning) prinsiplərinə əsaslanır.Onlar kitablar, məqalələr və onlayn resurslar kimi böyük həcmli mətn məlumatları üzərində təlim keçir. Bu təlim zamanı model dilin qrammatikasını, məna əlaqələrini və konteksti öyrənir.Məsələn, “Proqram teminati sirketi” sualını verəndə model əvvəlki məlumatlara əsaslanaraq ən uyğun cavabı proqnozlaşdırır.Bu, statistik ehtimallara əsaslanan bir prosesdir – yəni model hansı söz və ya cümlə ardıcıllığını daha uyğun hesab edirsə, onu seçir.
Nəticədə, AI insan kimi düşünürmüş kimi görünür, lakin bəzən “hallucination” – yəni səhv və ya yanlış cavablar da yarada bilər. Bu, hələ də təkmilləşmə mərhələsindədir.
Transformer Modelləri: LLM-lərin “Beyni”
LLM-lərin əsasını transformer arxitekturası təşkil edir. Bu model ilk dəfə 2017-ci ildə Google tərəfindən təqdim olunub və süni intellektdə inqilab yaradıb.Transformerin əsas fərqi attention (diqqət) mexanizmidir. Bu sistem modelə mətn içindəki sözlərin bir-biri ilə əlaqəsini anlamağa kömək edir.Məsələn, “O, kitabxanaya getdi” cümləsində “O” və “kitabxana” sözləri arasındakı əlaqəni düzgün təhlil edir.Bu yanaşma uzun mətnlərin paralel şəkildə analizini mümkün edir. Məhz buna görə ChatGPT və GPT-5 kimi modellər həm sürətli, həm də dəqiq nəticələr təqdim edə bilir.
LLM Təlim Prosesi: Milyardlarla Parametrin Sirri
LLM-lərin öyrədilməsi ən mürəkkəb və resurs tələb edən mərhələlərdən biridir.Bu modellər milyardlarla parametr üzərində qurulub — məsələn, GPT-4 təxminən 1,7 trilyon parametrə malikdir.Parametrlər modelin “bilik” topladığı riyazi dəyişənlərdir. Təlim iki əsas mərhələdən ibarətdir:
Pre-training: Böyük miqdarda məlumat üzərində ümumi dil qaydalarının öyrədilməsi.
Fine-tuning: Müəyyən tapşırıqlar üçün modelin xüsusi şəkildə uyğunlaşdırılması.
Bu proses güclü GPU serverləri və həftələrlə təlim tələb edir.Azərbaycan dili üçün isə son illərdə lokal LLM-lərin inkişafı istiqamətində addımlar atılır.
Praktik İstifadə: ChatGPT-dən GPT-5-ə qədər
LLM-lər artıq gündəlik həyatda geniş tətbiq olunur:
- Sual-cavab sistemləri: “Azərbaycanın tarixi haqqında məlumat ver.”
- Tərcümə: İngilis və Azərbaycan dilləri arasında avtomatik tərcümə.
- Kod yazma: Python və digər proqramlaşdırma dillərində kod generasiyası.
Yeni nəsil GPT-5 modelləri isə real vaxt məlumat təhlili, səsli interfeys və daha mürəkkəb tapşırıqlar üçün imkan yaradacaq.Bu isə biznes, təhsil, səhiyyə və dövlət xidmətləri üçün tam yeni bir mərhələ deməkdir.
Azərbaycan üçün AI və LLM İmkanları
Azərbaycan bazarı süni intellekt texnologiyaları üçün böyük potensiala malikdir.Məsələn:
- Bank sektoru və e-commerce platformaları üçün Azərbaycan dilli chatbotlar;
- Təhsil sektorunda fərdi öyrənmə sistemləri;
- Səhiyyədə avtomatik tərcümə və tibbi sənədlərin analizi;
- Turizmdə real vaxt tərcümə və səsli bələdçi sistemləri.
Bu texnologiyalar yerli startaplara, rəqəmsal xidmətlərə və innovativ iqtisadiyyata yeni nəfəs gətirə bilər.
AI və LLM ilə Gələcəyə Addım
Large Language Models süni intellektin dil emalındakı ən böyük nailiyyətlərindən biridir.Transformer modelləri və attention mexanizmi sayəsində AI artıq insan dilini anlama və yaratma qabiliyyətinə malikdir.Azərbaycan üçün bu texnologiya biznesdə avtomatlaşdırma, təhsildə fərdiləşmə və səhiyyədə səmərəlilik deməkdir.GPT-5 və gələcək modellər isə bu imkanları daha da genişləndirəcək.Bu texnologiyanı başa düşmək və ondan düzgün istifadə etmək gələcəyin əsas bacarıqlarından biridir.
Tez-tez Verilən Suallar (FAQ)
LLM nədir və necə işləyir?
Large Language Models (LLM) — süni intellekt modelləridir ki, böyük mətn verilənləri üzərində öyrənərək dil emalı tapşırıqlarını yerinə yetirir.
Transformer modelləri nədir?
Transformer modelləri — attention mexanizmi vasitəsilə sözlər arasındakı əlaqəni təhlil edən və dili kontekstə əsasən anlayan AI arxitekturasıdır.
LLM-lər hansı tapşırıqları yerinə yetirə bilər?
Sual-cavab, tərcümə, kod yazma, kontent yaratma və analitik hesabatlar.
ChatGPT və GPT-5 fərqi nədir?
ChatGPT mövcud modeldir, GPT-5 isə daha təkmil, çoxdilli və kontekstual analitik imkanlara malik model olacaq.
Azərbaycanda LLM necə tətbiq olunur?
Biznesdə chatbotlar, təhsildə fərdi öyrənmə sistemləri, səhiyyədə tərcümə və turizmdə interaktiv bələdçi kimi sahələrdə.
